Labklâjîba, vecums un vientulîba

Olgerts Krastinš, Latvijas Zinâtòu akadçmijas akadçmiíis

Latvijas mâjsaimniecîbu dzîves apstâkïu paðvçrtçjumus 1997.gadâ apkopo apmierinâtîbas (konjunktûras) saldo — 54. Daudz sliktâks saldo ir vientuïo pensionâru grupâ — 68, slikti jûtas vientuïâs mâtes ar bçrniem — 62. Negatîvs, bet gandrîz divreiz labâks apmierinâtîbas saldo ir arî mâjsaimniecîbâs, ko veido precçts pâris ar bçrniem — 38.

Mâjsaimniecîbu budþetu pçtîjums, ko veic LR Centrâlâ statistikas pârvalde, 1997.gadâ aptvçra 7881 mâjsaimniecîbu. Izlase, salîdzinot ar parastâm socioloìiskâm aptaujâm, ir tik liela, ka nodroðina datu reprezentativitâti ne vien valstî kopumâ, bet arî visâs demogrâfiskâs grupâs un lielâkâs apakðgrupâs. Vienîgi ìimenes ar èetriem un vairâk bçrniem Latvijâ sastopamas tik reti, ka, veicot gadîjuma izlasi, aptaujâjamo sarakstâ nonâk tikai daþi desmiti. Tâpat izlasç maz nonâk vientuïâs mâtes ar diviem un vairâk bçrniem. Ðîs apakðgrupas nevar uzskatît par pietiekami reprezentatîvâm, kaut arî vispârçjo mâjsaimniecîbu demogrâfisko ainu tâs papildina (skat. tabulas 2.aili 6.lpp.).

Demogrâfisko grupu izplatîba

Demogrâfisko grupu izplatîbu var raksturot, sadalot pa ðîm grupâm visas Latvijas mâjsaimniecîbas un tajâs dzîvojoðâs personas (valsts iedzîvotâjus). Statistika par mâjsaimniecîbu uzskata atseviðíu personu vai personu grupu, ko saista radniecîba vai citas personiskas attiecîbas, kam ir kopçji izdevumi uzturam un kas mitinâs vienâ dzîvojamâ vienîbâ (mâjâ, dzîvoklî), kuras uzturçðanu sedz kopîgi.

No visâm Latvijas mâjsaimniecîbâm 1997.gadâ 31,5% bija vieninieku mâjsaimniecîbas (1996.g. — 31,2%). Izplatîtas ir mâjsaimniecîbas, ko veido precçts pâris bez bçrniem, ar vai bez citiem mâjsaimniecîbas locekïiem — 27,7 (28,0) %. Ar bçrniem ðeit ir saprasti bçrni pirmsdarbspçjas vecumâ, lîdz 15 gadiem, kas atrodas vecâku apgâdîbâ. Ja bçrnus saprot radniecîbas izpratnç, tâtad bez vecuma ierobeþojuma, tâdi minçtajâ demogrâfiskajâ grupâ var bût un formâli viòus skaita par citiem mâjsaimniecîbas locekïiem. Citiem vârdiem, vairums ðîs grupas precçto pâru savu demogrâfisko pienâkumu jau izpildîjuði.

Demogrâfiski aktîvâs mâjsaimniecîbu grupas ir mazâk izplatîtas. Precçti pâri ar bçrniem lîdz 15 g. vecumam 1997.gadâ veidoja 14,5% no mâjsaimniecîbu skaita (1996.g. — 14,3%), bet precçti pâri ar bçrniem lîdz 15 gadu vecumam un vçl citiem mâjsaimniecîbas locekïiem — 6 (6,2)%. Lîdz 15 gadiem vecus bçrnus audzina 25,3% Latvijas mâjsaimniecîbu (skat. tabulas 3.aili 6.lpp.).

Ja pa minçtajâm demogrâfiskajâm grupâm sadala nevis mâjsaimniecîbas, bet tajâs dzîvojoðâs personas, tad, saprotams, pieaug lielo mâjsaimniecîbu îpatsvars, bet samazinâs vieninieku mâjsaimniecîbu îpatsvars. Kâ vieninieki 1997.gadâ dzîvoja 13% Latvijas iedzîvotâju (1996.g. — 12,8%). Savukârt no vieniniekiem 71,8% ir vecâki par pensionçðanâs vecumu. Tâtad vientulîba ir galvenokârt sirmgalvju liktenis.

Demogrâfiski aktîvajâs grupâs atradâs 39,1 (38,3) % valsts iedzîvotâju.

Viena gada laikâ demogrâfisko grupu izplatîba nevar bûtiski mainîties. Tomçr vçrojams, ka ir palielinâjies vieninieku un citu "mazo" mâjsaimniecîbu îpatsvars, samazinoties "lielo" mâjsaimniecîbu îpatsvaram. Ìimenes saðíeïas.

Vçl ðî gadsimta sâkumâ Latvijâ bija raksturîgas lielas trîs paaudþu ìimenes, îpaði laukos. Vidçjâ, darbspçjîgâ, paaudze rûpçjâs tiklab par saviem darbnespçjîgiem vecâkiem, kâ par bçrniem. Vispârçja pensiju nodroðinâjuma tolaik nebija un bez tâ varçja iztikt.

Gadsimta vidû par dominçjoðâm kïuva divu paaudþu ìimenes. Pieauguði bçrni parasti noðíîrâs no vecâkiem, bet dzîvoja kopâ ar bçrniem. Tas izraisîja nepiecieðamîbu pçc vispârçja pensiju nodroðinâjuma un lieliem sociâliem fondiem veco ïauþu atbalstam.

Pçdçjâs desmitgadçs vçrojama arî divu paaudþu ìimeòu saðíelðanâs. Izplatîtas kïûst t.s. nepilnâs ìimenes. Lîdz ar to pieaug sabiedrîbas prasîbas centralizçti nodroðinât iztikas minimumu ne vien sirmgalvjiem, bet arî bçrniem. Ja ìimeòu saðíelðanâs turpinâsies, sociâlos fondos bûs jânovirza arvien lielâka daïa iekðzemes kopprodukta (plaðâk ðî doma izvçrsta autora rakstos "LV" 1998.g. 26. februârî un 5. februârî).

Cilvçki ir samçrâ pieticîgi

Pçdçjo gadu mâjsaimniecîbu budþetu pçtîjumu programmâ bija jautâjums: "Kâda minimâlâ naudas summa mçnesî mâjsaimniecîbai ir vajadzîga, lai nodroðinâtu visnepiecieðamâko?" Atbildi respondenti deva par visu savu mâjsaimniecîbu kopâ, bet datu izstrâdes gaitâ to pârrçíina vidçji uz vienu mâjsaimniecîbas locekli vai pieauguða patçrçtâja vienîbu.

Nosauktâ summa vidçji visâs Latvijas mâjsaimniecîbâs, rçíinot uz vienu mâjsaimniecîbas locekli, 1997.gadâ iznâk Ls 93,60. Tâ ir par 8,3% lielâka, nekâ respondenti vidçji nosauca 1996. gadâ (Ls 86,45). Pieauguma procents gandrîz precîzi sakrît ar patçriòa cenu pieaugumu 1997.gadâ, kas bija 8,4%.

Tas vçlreiz apstiprina ðâdu aptauju rezultâtu objektîvo raksturu. Kaut arî atseviðíi respondenti savas vajadzîbas pârspîlç, bet daþi citi ir pârlieku pieticîgi, vairâkus tûkstoðus lielâ izlasç ðie skaitïi izlîdzinâs, dodot patiesîbu atspoguïojoðu vidçjo vçrtçjumu.

Salîdzinot ar valdîbas apstiprinâtâ iztikas minimuma preèu un pakalpojumu groza vçrtîbu, paðu mâjsaimniecîbu noteiktais iztikas minimums 1997.gadâ bija par 18,8% lielâks (93,60 : 78,78 x 100 — 100), bet 1996.g. par 17,2% lielâks (86,45 : 73,78 x 100 — 100). Arî ðîs attiecîbas ir saglabâjuðâs samçrâ stabilas, kas apstiprina to objektîvo raksturu.

Lai salîdzinâtu paðu mâjsaimniecîbu nosaukto iztikas minimumu daþâdâs demogrâfiskâs grupâs, pamatotâk ir mâjsaimniecîbai nepiecieðamo naudas summu dalît nevis ar mâjsaimniecîbas locekïu, bet ar pieauguðu patçrçtâju vienîbu skaitu. Paðreiz, pârrçíinot datus uz vienu pieauguðu patçrçtâju, Latvijas statistika izmanto Ekonomiskâs sadarbîbas un attîstîbas organizâcijas (OECD) ekvivalences skalu. Pçc tâs pirmo pieauguðo mâjsaimniecîbas locekli pielîdzina 1,0, katru nâkamo — 0,7, bet bçrnus vecumâ lîdz 14 gadiem — 0,5 patçrçtâju vienîbâm.

Neskaitot daudzbçrnu ìimeòu apakðgrupas, kuras pçtîjumâ nav pietiekami reprezentatîvas, vispieticîgâkie ir pensijas vecuma vieninieki. Viòi kâ mçnesî nepiecieðamo naudas summu nosauc Ls 98. Turpretî vieninieki, kas jaunâki par pensijas vecumu, uzskata, ka nevar iztikt bez Ls 155 mçnesî.

Ìimenes ar bçrniem savu iztikas minimumu nosaka tikai nedaudz lielâku par visu mâjsaimniecîbu vidçjo. Daþâdâs demogrâfiskâs grupâs, rçíinot uz vienu patçrçtâja vienîbu, tas ir robeþâs no Ls 116 lîdz Ls 128 (tabulas 5. aile).

Pieaugot bçrnu skaitam, mâjsaimniecîbu uzrâdîtâ vajadzîba samazinâs. Tâda tendence ir raksturîga visâm demogrâfiskâm grupâm, un tâs cçloòi var bût vairâki. Varçtu bût nepilnîga patçrçtâju vienîbu noteikðanai izmantotâ ekvivalences skala. Latvijas trîsdesmito gadu statistika bçrnus lîdz 6 gadu vecumam pielîdzinâja tikai 0,3 — 0,4 patçrçtâju vienîbâm, bet 0,5 vienîbâm — bçrnus vecumâ no 6 lîdz 10 gadiem.

Otrs cçlonis varçtu bût pieraðana pie nabadzîbas un trûkuma. Detalizçtâk izpçtot mâjsaimniecîbu dotâs atbildes, var pamanît, ka mâjsaimniecîbas, kuru materiâlais stâvoklis ir sliktâks, uzrâda zemâkus subjektîvos iztikas minimuma vçrtçjumus un otrâdi.

Neraugoties uz minçtajâm atrunâm, no iegûtajâm respondentu atbildçm var izdarît daþus diezgan droðus secinâjumus.

Valdîbas noteiktâ minimâlâ preèu un pakalpojumu groza vçrtîba ir mazâka nekâ paðu mâjsaimniecîbu novçrtçtais iztikas minimums. Tas nozîmç, ka oficiâli apstiprinâto iztikas minimumu samazinâðanas virzienâ nedrîkstçtu grozît.

Bûtu lietderîgi iztikas minimumu noteikt, ne vien rçíinot uz mâjsaimniecîbas locekli, bet arî uz patçrçtâju vienîbu. Pçdçjais varçtu bût pat izðíiroðais, vismaz sociâldemogrâfiskos pçtîjumos.

Mâjsaimniecîbu demogrâfiskâ grupa diezgan bûtiski ietekmç to dzîves lîmeni. Ðîs sakarîbas gan labâk vçrtçt, izmantojot objektîvos dzîves lîmeòa râdîtâjus, tâpat savas mâjsaimniecîbas faktisko dzîves apstâkïu vçrtçjumus.

Faktiskais stâvoklis ir sliktâks

Lielâkai daïai Latvijas mâjsaimniecîbu iepriekð aplûkotais iztikas minimums nav pieejams. Tâdçï uz jautâjumu "Kâ jûs novçrtçjat savas mâjsaimniecîbas paðreizçjos dzîves apstâkïus" lielâkâ daïa respondentu dod negatîvas atbildes. Skaitot kopâ atbildes "kâ sliktus"un "ïoti sliktus", vidçji Latvijâ iegûstam 58% no visu atbilþu skaita. Vairâk nekâ puse mâjsaimniecîbu savus materiâlos apstâkïus vçrtç negatîvi.

Viskritiskâk savus dzîves apstâkïus vçrtç vientuïie pensionâri: negatîvo atbilþu îpatsvars — 69%, mâjsaimniecîbas ar netradicionâlu demogrâfisko sastâvu (statistikas tabulâs — "cita grupa") — 65%, mâtes ar bçrniem — 64%. Tâs arî ir visapdraudçtâkâs demogrâfiskâs grupas valstî, kuru stâvokli vajadzçtu nekavçjoties uzlabot gan ar atbilstoðu likumdoðanu, gan individuâlu sociâlu palîdzîbu.

Vçrtçjot pçc negatîvo atbilþu îpatsvara, vislabâk jûtas precçti pâri ar bçrniem un bez citiem mâjsaimniecîbas locekïiem, îpaði tad, ja bçrnu nav vairâk par diviem. Viena bçrna ìimençs negatîvo paðvçrtçjumu îpatsvars ir 43%, divu bçrnu ìimenç— arî 43%. Negatîvo paðvçrtçjumu îpatsvars pieaug, ja mâjsaimniecîbâ bez precçtâ pâra un bçrniem vçl ir citi mâjsaimniecîbas locekïi. Tie varçtu bût par 15 gadiem vecâki bçrni, kuri vçl nestrâdâ un nepelna, darbnespçjîgi sirmgalvji u.c.

Pozitîviem savas mâjsaimniecîbas dzîves apstâkïu paðvçrtçjumiem arî bija paredzçtas divas gradâcijas: "ïoti labi" un "labi".

Ja neskaita vienu demogrâfisko apakðgrupu, kura ðajâ gadîjumâ noteikti nav reprezentatîva, tad savus materiâlos apstâkïus kâ ïoti labus vçrtç tikai daþas procentu daïas no mâjsaimniecîbu kopskaita. Daþâs demogrâfiskâs apakðgrupâs (vientuïie pensionâri u.c.) tâdu nav nemaz.

Kâ labus savus dzîves apstâkïus vçrtç 2 — 7 % no Latvijas mâjsaimniecîbâm. Ðis procents ir vislielâkais precçtu pâru grupâ ar bçrniem un bez citiem mâjsaimniecîbas locekïiem. Ðî izrâdâs vislabvçlîgâkâ demogrâfiskâ grupa ne vien pçc maza negatîvo vçrtçjumu îpatsvara, bet arî lielâka nekâ citâs grupâs pozitîvo vçrtçjumu îpatsvara.

Tikai 1,5% vientuïo pensionâru savus dzîves apstâkïus vçrtç kâ labus. Tie varçtu bût strâdâjoðie pensionâri.

Vispâr labu savu mâjsaimniecîbu dzîves apstâkïu paðvçrtçjumu ir ïoti maz visâs demogrâfiskâs grupâs.

Atlikuðâs mâjsaimniecîbas — un tâdu ir vairâk nekâ treðdaïa — savus dzîves apstâkïus vçrtç kâ vidçjus. Pa demogrâfiskâm grupâm ðis îpatsvars svârstâs no 30% (vientuïie pensionâri) lîdz 50% (precçti pâri ar 1—2 bçrniem). Plaðâki dati atrodami tabulas 6. — 10. ailç, bet par 1996.gadu — autora rakstâ "LV" 1997. g. 19. decembrî.

Apmierinâtîbas saldo

Latvijas statistika savâ darbâ arvien paðâk izmanto t.s. konjunktûras pçtîjumus. Respondenti ðajos pçtîjumus ir rûpniecîbas, bûvniecîbas, lauksaimniecîbas uzòçmumu vadîtâji. (Konjuktûras un patçrçtâju apsekojumu rezultâti 1998.g. 1. ceturksnî. Statistikas biïetens. Rîga 1998.gada februârî.)

Konjunktûras pçtîjumu grupai var pieskaitît arî mâjsaimniecîbu dzîves apstâkïu paðvçrtçjumus, kuri bija aplûkoti iepriekð. Pamatojoties uz ðîm atbildçm, var aprçíinât specifisku apmierinâtîbas jeb sveðvârdâ — konjunktûras saldo râdîtâju, kas ir izplatîts konjunktûras statistikâ.

Apmierinâtîbas jeb konjunktûras saldo aprçíina, atskaitot no pozitîvas atbildes devuðo îpatsvara negatîvas atbildes devuðo îpatsvaru; neitrâlâs atbildes neòem vçrâ (tabulas divas pçdçjâs ailes).

Vispârçjais materiâlâs dzîves apmierinâtîbas saldo Latvijâ 1997.gadâ iznâk negatîvs — 54,32 (0,20 + 3,22 — 28,03 —29,71). Salîdzinot ar 1996.gadu, kad tas bija — 54,43 , uzlabojums ir ïoti mazs.

Vissliktâkais apmierinâtîbas saldo 1997.gadâ ir vientuïo pensionâru grupâ — 67,5, turklât salîdzinot ar 1996.gadu, tas ir ievçrojami pasliktinâjies. Tâpat ïoti slikts ðis râdîtâjs ir grupâ, ko veido vientuïâs mâtes ar bçrnu (bçrniem) — 61,7, tomçr, salîdzinot ar 1996. gadu, tas ir uzlabojies par 2,5 punktiem. Ïoti slikts apmierinâtîbas saldo ir demogrâfiskâ grupâ ar netradicionâlu mâjsaimniecîbas sastâvu (tabulâ "cita grupa").

Savukârt vislabâkais apmierinâtîbas saldo, kaut arî tas joprojâm ir negatîvs, ir mâjsaimniecîbâs, ko veido precçts pâris ar 1–2 bçrniem bez citiem mâjsaimniecîbas locekïiem, kur tas ir –35 — –37 robeþâs.

Apkopojot visus mâjsaimniecîbu paðvçrtçjumus, var secinât, ka paðreiz Latvijâ relatîvi vislabâk jûtas samçrâ jauni cilvçki, kuri dzîvo ìimenç. Neliels bçrnu skaits, ja tas nepârsniedz divus, ìimenes materiâlo stâvokli nepasliktina. Materiâlais stâvoklis pasliktinâs lîdz ar vecumu, tâpat lîdz ar ìimenes sairðanu. Viskritiskâkâ stâvoklî cilvçki nonâk tad, ja abi ðie faktori darbojas vienlaikus — vecums un ìimenes trûkums, kâ tas ir vientuïajiem pensionâriem. Pçdçjâ laikâ masu saziòas lîdzekïos sâk izplatîties uzskats, ka iedzîvotâju labklâjîbu apdraud bçrni un valstij ðis apdraudçjums ir jâkompensç. Statistikas dati ðâdu apgalvojumu îsti neapstiprina. Joprojâm galvenais, kas apdraud labklâjîbu, ir vecums un ìimenes sairums, kâ arî vientulîba.